تاج محل (Taj Mahal) ، که در انگلیسی به اینگونه نیز نوشته میشود (Tadj Mahall) ، مجموعه مقبره‌هایی در آگرا ، در غرب استان اوتارپرادش ، در شمال هند است. این آرامگاه در شرق این شهر در کناره‌ی شمالی رود یامونا قرار دارد. قلعه‌ی آگرا (قلعه‌ی سرخ) نیز در همین کناره‌ی رود با فاصله‌ی یک مایلی (۱.۶ کیلومتری) از تاج محل قرار گرفته است که یکی از جاهای دیدنی هند است
به خاطر تناسب موزون و تلفیق روان عناصر زینتی اش ، تاج محل به عنوان بهترین نمونه از معماری مغول ، که تلفیقی از سبکهای هندی ، ایرانی و اسلامی است ، تشخیص داده شده. تاج محل یکی از زیباترین ترکیبات ساختمانی دنیاست و همچنین یکی از سنتی‌ترین مقبره‌ها است ، که هرساله توسط میلیون ها جهانگرد بازدید میشود. این مجموعه در سال ۱۹۸۳ به عنوان میراث جهانی یونسکو برگزیده شد.
تاج محل توسط امپراطور مغول شاه جهان (سلطنت از ۱۶۲۸تا۱۶۵۸) برای جاویدان کردن نام همسرش ممتاز محل (برگزیده‌ی قصر) ساخته شد. نام تاج محل ریشه نام همسرش است. او در سال ۱۶۳۱ هنگام زایمان فوت شد ، این حادثه در حالی بود که او از زمان ازدواجش در سال ۱۶۱۲ همراه جدا نشدنی امپراطور بوده است. طرح این مجموعه به معماران مختلفی نسبت داده شده ، اگرچه احتمالاً معمار اصلی‌اش استاد احمد لاهاری هندی/ایرانی است.
پنج عنصر زینتی این مجموعه که شامل دروازه‌ی اصلی ، باغ ، مسجد ، جواب (که واقعاً به معنی پاسخ است بازتاب ساختمان مسجد است) و مقبره (شامل چهار مناره) است ، با توجه به نگاره‌های ساختمانهای مغول ، به عنوان یک نهاد واحد طراحی شده است ، که این مسئله باعث میشود که تغییر و افزودن متعاقب امکانپذیر نباشد. ساخت و ساز در سال ۱۶۳۲ شروع شد. بیش از ۲۰/۰۰۰ کارگر هندی ، ایرانی ، عثمانی و اروپایی استخدام شدند تا خود مقبره در سال ۱۶۳۸/۱۶۳۹ تکمیل شود. ساختمانهای فرعی هم در سال ۱۶۴۳ و آذین بندی این ساختمان حداقل تا سال ۱۶۴۷ زمان برد. درکل ، ساخت و ساز مجموعه‌ی ۴۲جریبی (۱۷هکتار) ۲۲سال زمان برد.
روایتی وجود دارد که می‌گوید ، شاه جهان قصد داشته مقبره‌ی دیگری در راستای رودخانه برای خودش بسازد و ساختمان با مرمر سیاه ساخته و با پلی به تاج محل متصل بشود. اگرچه او در سال ۱۶۵۸ توسط پسرش اورنگ زیب ، عزل شد و باقی عمرش را در برج آگرا محبوس بود.
در میان ستون عریض با طول ۲۳ فوت (۷متر) مقبره با مرمرهای سفید قرار گرفته است که تصاویر را با توجه به شدّت نور خورشید و ماه منعکس میکند. این مکان چهار نمای یکسان دارد که هرکدام از آنها به طاق عریض و مرکزی‌ای به طول ۱۰۸ فوت (۳۳متر) منتهی میشود که نوک و شیار (شیب) آن از کنج به وسیله‌ی طاقهای کوچکتری به هم میپیوندند. سیستم صوتی داخل گنبد به گونه‌ای است که یک نوت فلوت پنج دفعه در آن طنین می‌اندازد. داخل این آرامگاه متشکل از یک تالار هشت ضلعی است که با حکاکی‌هایی با برجستگی کم و سنگهای زینتی‌ای که خیلی قیمتی نیستند (پیِترا دورا) آذین شده است. که در این محل قبرهای خالی ممتاز محل و شاه جهان قرار گرفته است. این قبرهای تقلبی به زیبایی ، در میان سنگهای مرمری که به شکل تسبیح درآمده‌اند ، قرار گرفته‌اند. پایین تر از این قبرها ، هم سطح باغ ، آرامگاه اصلی قرار گرفته است. جدا از ساختمان مرکزی ، در هر چهارگوشه‌ی انتهایی ستون‌های مربعی شکل ، مناره‌های زیبا ، به صورت برازنده‌ای قرار گرفته‌اند.
در کنار آرامگاه ، نزدیک گوشهی شمال غربی و شمال شرقی باغ ، به ترتیب دو ساختمان یکسان به صورت قرینه‌ی هم قرار گرفته‌اند – مسجد در قسمت شرق و جواب در قسمت غرب – که توازن ظریفی را ایجاد کرده‌اند. این ساختمان‌ها با ماسه‌سنگ سرخ ساخته شده است و گردنه‌ی گنبد و گچبری‌های درگاه را سنگ مرمر تشکیل داده که با مقبره‌ی تمام سفید هم در رنگ و هم در ساخت مغایرت زیبایی دارد.
باغ در امتداد ردیف‌هایی که به سبک مغول تنظیم شده است ، این چیدمان شامل میدانی که به وسیله‌ی جوی‌های بلند (استخر) به چهار قسمت تقسیم شده و پیاده روها ، فواره‌ها و درختهای زینتی است. این ساختار به وسیله‌ی درختها و ساختمانهای مجموعه محصور شده‌اند که باعث میشود راه دسترسی به آرامگاه قابل توجه‌تر شود که در این راه تصویر آرامگاه در استخرهای مرکزی باغ منعکس میشود.
انتهای جنوبی مجموعه با دروازه‌ی عریضی که با ماسه سنگ قرمز و طاق فرورفته ی مرکزی که دو طبقه ارتفاع دارد ، آراسته شده است. در حاشیه‌ی طاقی که در آن حروف قرآنی و طراحی گل منبت کاری شده ، مرمرهای سفید قرار دارد. در دو طرف طاق اصلی دو جفت طاق کوچکتر است. نمای دروازه‌ی شمالی و جنوبی به وسیله‌ی یازده ردیف چاتریس (ساختار گنبدی شکل) سفید پوشانده شده است ، که این ردیف ها به همراه مناره‌های باریک زینتی که به ۹۸ فوت (۳۰متر) میرسد ، است. در چهار گوشهی این ساختار برجهای هشت ضلعی با چاتریس بزرگتری پوشانده شده‌اند.
دو ویژگی زینتی برجسته که در سراسر مجموعه تکرار شده : پیترادورا و خوشنویسی عربی است. همانطور که در هنر مغول تجسم شده ، پیترادورا (این کلمه ایتالیاییست به معنی سنگ سخت) که با ترکیب و خاتم کاری سنگهای نیمه بهادار در رنگهای مختلف مانند لاجورد ، جید ، کریستال ، فیروزه و آمیتیس در اشکال هندسی و طراحی شکل گل ایجاد میشود. این رنگها برای اداره‌ی وسعت خیره‌کننده‌ی مرمر سفید ماکرانا به کار میرود. به فرمان امانت خان شیرازی قرآن را نیز به نظم درآوردند و در قسمت‌های بیشماری از تاج محل ، به خاطر سنت هنری اسلامی ، حکاکی کردند. یکی از کتیبه‌هایی که بر دروازه‌ی سنگ‌ماسه قرار گرفته است که به «سپیده‌دم» معروف است به وفاداران وعده‌ی بهشت میدهد. حکاکی هایی که بالای طاق ورودی را احاطه کرده‌اند ، برای ایجاد یکسانی با باقی خطاطی ها ، حروفشان را با توجه به ارتفاع و فاصله‌شان از بازدیدکنندگان بزرگتر می‌نویسند.
مشکلات حال حاظر
در طول قرنها ، تاج محل در معرض غفلت و خرابی قرار گرفته است. یک سری فعالیت‌های مهم بازگردانی در اوایل قرن بیستم تحت فرمان لرد کارزُن انگلیسی ، فرماندار کل هند انجام گرفت. اخیراً هم ، آلودگی هوا که به خاطر دفع ضایعات کارگاه‌های ریخته گری و دیگر کارخانه‌های نزدیک و اگزوز ماشینها ، به آرامگاه صدمه زده است ، از همه بیشتر به نمای مرمرین آن. مقداری از میزان این آلودگی‌ها از طریق تعطیل کردن تعدادی از ریخته‌گری ها و نصب تجهیزات کنترل آلودگی در بقیه ، ساخت پارک دور مجموعه و ممنوعیت تردد وسایل نقلیه در نزدیکی تاج محل ، کاهش یافته است. عملیات ترمیم و تحقیق تاج محل در سال ۱۹۹۸ آغاز شد. با این وجود پروژه‌ی بهبود شرایط زیست محیطی اطراف مقبره بسیار کند است.
در طول تاریخ تاج محل دلیل پویایی سیاست هند شد ، به همین دلیل بین سالهای ۱۹۸۴ تا ۲۰۰۴ بازدید از این مکان از ترس حمله‌ی ارتش لاهور به مقبره ، در شب ممنوع شد. به علاوه ، این مکان به طور فزاینده‌ای تبدیل به نماد تمدن هندی شد. برخی از ملی گرایان هندی (هندوها) ، قصد داشتند که از اهمیت اسلام در اصل طراحی تاج محل کاهش دهند.
